शुक्रबार, चैत १६, २०८०

प्रवाशको नेपाली समुदायमा बिस्तार हुँदै गएको एउटा बिकराल रुप

सुमित्रा बुर्लाकोटी / फ्रान्स२०७९ चैत २५ गते १८:२९

म फ्रान्स आइपुगेपछि सबै कुरा फरक देखेँ । अग्रेजी भन्नु नै विश्वको सर्वमान्य भाषा हो भन्ने सोचाइ मेरो मनमा गढेको थियो नेपालमा हुँदा । बेलायत बाहेक अन्तको देशहरु भएको सिंगो युरोपमा त यस्तो हुँदो रहेनछ । युरोपको कठीन भाषा मध्ये एक फ्रान्सेली भाषा बोलिने देश फ्रान्समा मैले आफुलाई स्थापित गराउनुपर्ने भयो ।

शुरुमा त कस्तो भयो भने साथिभाइले यो ठाउँमा आउनु है भेटम भन्नुहुन्छ । तर त्यो भनेको कहाँ हो भनेर बुझ्नै नसकिने भयो । किनभने त्यो ठाउँलाई कसरी उच्चारण गर्ने थाह नै भएन । होर्डिँग बोर्ड देखि ठाउँको नाम सबै फ्रान्सेली भाषामा लेखेको छ तर उच्चारण हामी अंग्रेजी भाषाको तरिकाले गर्ने । कहाँ मानिसले बुझ्नु हामीले भनेको । तर पनि फ्रान्सेली भाषा नसिकिन्जेल त अंग्रेजी उच्चारणले नै काम चलाउनुपर्यो ।

बजारमा गयो सबै चिजबिज चिनेकै त छु नि जस्तो लाग्यो । देख्दा चिनिन्छ पनि । तर घर आएर के देखेँ भन्दा त नामै थाह छैन । नामै थाह नभएपछि फेरी केहि नचिनेको जस्तो भयो । एक त जे लेखेको छ त्यस्तो उच्चारण गर्न जानिँदैन । अर्को अंग्रेजी तरिकाले उच्चारण गरेपछि हामीले बोलेको कसैले बुझ्ने होइन ।

बिदेश जानु पूर्व हामी सबैले फलानो देश पुग्न सकियो भने यति पैसा कमाइन्छ भनेर हिसाब गर्छौँ । औंला भाच्छोँ । क्यालकुलेटर थिच्छौँ । किनभने हामीले देश छाड्ने भनेको पैसा कमाउनकालागि हो । बिदेश गएपछि त्यो देशको भाषा मैले बोल्न सक्छु कि सक्दिन भनेर बिचार गर्दारहेनछौँ । मलाइ भाषा सिक्न कति समय लाग्ला । मैले कस्तो कामका लागि कस्तो भाषा जान्नुपर्ला भनेर ध्यान पनि दिँदारहेनछौँ ।

म कयौँ पुरुष भन्दा भाषामा दक्ष छु । तर मलाई म भन्दा कमजोर पुरुषले हेप्न खोज्छ । महिलाले आफ्नो क्षमता र दक्षता पुराएर राम्रोसँग तार्किक कुरा गर्यो भनेपनि हाम्रो समाजको पुरुष यस्तो छ कि महिलाले बोलेको कुरानै पत्याउँदैन । पाइला पाइलामा आफूलाई अब्बल साबित गर्दैमा थाकिने पो हो कि जस्तो लाग्छ मलाइ कहिलेकाहीँ । चाहे स्वदेश होस या बिदेश ।

नेपाली र फ्रान्सेलीमा समानता भनेको हामी दुवै मानिस हौँ । रगत हामी सबैको रातो छ । तर मानिसलाई भाषा साहित्य र संस्कृतिले फरक बनाउदो रहेछ । फ्रान्स जस्तो नयाँ ठाउँमा आउँदा पहिलो कुरा भाषा नै नजाने पछि के हुन्छ सोच्नु त । मेरो शरिर स्वस्थ छ तर पाइला पाइलामा मलाइ बोलि नै नभएको मानिस जस्तो अपांगता भएको महशुस भयो । छन त मेरो पनि नि भाषा छ नि ! तर मैले जानेको भाषा त फ्रान्सेली होइन भन्ने अनुभूती भयो।

फ्रान्स कस्तो देश रहेछ भने सामान बेच्नकालागि उ सहजकर्ता बन्दोरहेछ । चाहे बिश्वव्यापी सन्धि सझौता या व्यापारिक डिलहरु हुन् यस्तोमा उसले अंग्रेजीलाई स्विकार गर्दोरहेछ । तर जब यो देशको सेवा कसैले लिन चाहन्छ या सेवा लिने ठाउँमा पुगिन्छ भने यिनिहरुले आफ्नो भाषा खोजिहाल्ने रहेछन् ।

फ्रान्स शुरुको वर्षमा त मलाइ कहाँ हो कहाँ हराएको जस्तो भएको थियो । अनि मैले महशुस गरेँ कि परदेश भनेको त्यो ठाउँ रहेछ जहाँ तपाइ देख्न सक्नुहुन्छ तर भिज्न सक्नुहुन्न । बोल्न कोशिष गर्नुहुन्छ तर बोल्न सक्नुहुन्न । डाक्टरकोमा जानुहुन्छ व्यथा खोल्न सक्नुहुन्न । ‍ तपाइको सट्टा अरुले बोलिदिनु पर्छ । तपाइको दुखाइ अरुले बोलिदिएर तपाइको आवस्यकता हुँदैन नि । यस्तो बेलामा पाइला पाइलामा थाकेको या असहाय भएको महशुस हुनेरहेछ ।

हरेक भाषाको आफ्नै बिशेषता हुन्छ भने हरेक देशको आफ्नै मौलिक सँस्कृति । त्यो सँस्कृति भाषासँग जोडिएर आउँछ । अब कुमारी नाचको कुरा हेरौँ । त्यो हाम्रो देशको मौलिक सँस्कृतिसँग जोडिन्छ र त्यो सँस्कृतिको व्याख्या हाम्रो आफ्नो भाषामा हुन्छ । त्यस्तै हो अरु देशमा पनि । त्यसैले भाषा भनेको बोल्न र पढ्न मात्र होइन बुझ्न र त्यहाँ प्रयोग हुने शब्दहरुको उच्चारण गर्न पनि गाह्रो हुने कुरा हो । इतिहास, भूगोल, ज्ञान बिज्ञान सबै जोडिन्छ भाषासँग ।

उच्चारण भाषा भित्रको एउटा बिधा हो । यसको पनि छुट्टै तरिकाले बिकास भएको छ । अब भाषा सिक्ने क्रममा उच्चारण गर्न गाह्रो भयो भनेर गुनासो गर्न थाल्यौँ भने भाषा सिक्न सकिँदैन । अर्काको देशमा गैसकेपछि उनीहरुका केहि मौलिक सँस्कृतिसँग परिचित हुनैपर्छ । भइएन भने आफु एक्लो भइन्छ । अर्काको देशको भाषा सिक्नु भनेको बिहे भएर घर जानु र श्रीमानको सिन्दुर र पोते लगाउनु जस्तो लाग्छ मलाइ । भाषा सिक्नु कठिन काम हो तर असंभव होइन । जब आधिकारिक रुपमा परदेशमा बसिन्छ, बालबच्चा जन्माइन्छ अनि काम समेत गरिन्छ भने हामीले त्यहाँको भाषा सिक्नैपर्छ । आफू गएको देशलाई पनि माया गर्नुपर्छ र इज्जत गर्नुपर्छ ।

पहिलो कुरो त हाम्रै देशभित्र नेपाली भाषा बोल्नुपरेकोमा हामी नेपालीमा हिनताबोध देखिन्छ। नेपाली भाषा जोगाउनुपर्छ भनेर गरिने स्कूलिङ पर्याप्त छैन ।

नढाँटी भन्दा फ्रान्स आएको शुरुका दुइ बर्ष त मलाइ भाषा सिक्न हिम्मत नै आएन । अब त भो स्कूल जानुपर्छ भन्ने लागेपछि म पढ्न गएकी हुँ । अग्रेजीको ए बि सी डी अक्षरलाई यहाँ आ वे से दे भन्दोरहेछ । नेशनलाई नास्सियोँ भन्दो रहेछ ।

एक दिन मेरो साथीले म पेरिसको गाउँले स्टेशनमामा छु त्यहाँ आउ भने । कहाँ रहेछ त्यो गाउँले स्टेशन भनेर धेरै खोजेँ । शार्ल द गोल भन्ने मेट्रो स्टेशनलाई नेपालीकरण गरेर चार्ल दि गाउले (अंग्रेजी सँग मिल्दो उच्चारण) बनाएछ साथीले । अनि मलाइ भन्दा चाहिँ त्यो चार्ल दि भन्ने आधा वाक्य हटाएर गाउँले मात्रै भनेको रहेछ । शात्लेलाई छतले, रोइई दिद्रोलाई नेपालीकरण गरेर राउदो अनि गोँ कुललाई गोन् कोर्ट बनाएका छन् नेपालीले । फ्रान्सेली शब्दलाई बिगारेर नेपालीकरण गरिदिन्छौँ हामीहरु ।

अब उता नेपालमा तुलज शहरलाई ‘टौलुज’ भनेर लेखिदिन्छन् । लियोँ शहरलाई ‘लियोन’ लेख्छन् । बर्षेनी ठूलो अन्तराष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभल हुने फ्रान्सको प्रसिद्द शहर ‘क्यान’ लाई ‘क्यानस’ लेखिदिन्छन् । यसरी भाषा बिगार्नु हुँदैन । किनभने नामको पछाडी मौलिकताहरु जोडिएको हुन्छ । अरुले हाम्रो भाषा पनि बिगार्नु हुँदैन र अरुको पनि । किनभने तपाइले भाषाको राम्रो उच्चारण गर्नु भनेको तपाइले अरुको अगाडि आफ्नो राम्रो र सभ्य परिचय दिनु हो । बिदेशको सँस्कृतिमा अब तपाइ एकाकार भैरहनुभएको छ भनेर देखिनु हो । उसको देश र भुगोलको इज्जत गर्नु पनि हो । यसको अर्थ यो होइन कि तपाइले आफ्नो मातृभाषा बिर्सनुपर्छ ।

यो भाषा सिक्दा म आत्तिएँ । बिचमा त अब मैले छोड्नु पर्छ भनेजस्तो भयो । छोराछोरिलाई समय दिएको जस्तो गरी समय दिनुपर्ने । ए बि सी डि देखिनै पढ्न शुरु गर्नु पर्ने । हिम्मत टुटेर शून्यमै पुगेँ भनेपनि हुन्छ । पछि गहिरिएर सोचेँ-यो भाषाले मलाइ कहाँ पुर्याउला त । भोली नेपाल नै फर्कनुपर्ने दिन आयो भने मैले यो भाषा प्रयोग गरेर गरिखान सक्छु कि सक्दिन भनेर धेरै बिश्लेषण गरेँ ।

कुनैबेला नेपालमा एकल र निरिह महिलालाई बोक्सी भनेर समाजले नानाभाँती आरोप लगाउँथ्यो । बिदेशमा अहिले यस्ता एकल महिलालाई शारिरीक या मानसिक शोषण गर्ने टार्गेट बर्ग बनाएको देखिन्छ । यो समस्या अहिले खाडिका देशहरु हुँदै युरोप र अन्त पनि बिस्तार हुँदै गइरहेको छ ।

यो भाषा बिश्वका ६० भन्दा माथिका देशमा बोलिने रहेछ । सिक्नकालागि दोस्रो कठिन भाषा रहेछ । संयुक्त राष्ट्रसंघमा पनि प्रयोग हुने महत्वपूर्ण भाषा रहेछ । अब मैले आफ्नो पेशागत जीवनमा यहि भाषा मार्फत् फड्को मार्न सक्छु भनेर पक्का भएपछि लगभग चार वर्ष यसकै लागि समय दिएँ ।

अहिले म फ्रान्सेलीलाई नेपाली पढाउँछु । नेपाली भाषाको शिक्षिका हुँ म । तर उनीहरुलाई फ्रान्सेली भाषामा बोलेर नेपाली पढाउँछु । फ्रान्सेली भाषा म अझै सिकिरहेको छु तर पहिला भन्दा निकै सहज हुँदै गएको छ अचेल ।

मैले विद्यार्थीहरुलाई तपाइको भाषामा यो कठिनाइ छ भन्छु र मेरो भाषामा यो कठिनाइ छ भन्छु । अनि यो यो समानता छ पनि भन्छु । यसरी विद्यार्थीहरु र मेरो बिचआदान प्रदान चलेको छ ।

नेपालको सन्दर्भ जोडौं । पहिलो कुरो त हाम्रै देशभित्र नेपाली भाषा बोल्नुपरेकोमा हामी नेपालीमा हिनताबोध देखिन्छ। नेपाली भाषा जोगाउनुपर्छ भनेर गरिने स्कूलिङ पर्याप्त छैन । तिमीले अंग्रेजी जानेनौ भने तिम्रो भविष्य छैन भने जस्तो कहालिलाग्दो परिस्थिति समाजमा जन्मेको छ । समाजले अंग्रेजी भाषामा पोख्त हुन अप्रत्यक्ष दबाब दिइरहेको छ ।

भाषाको अभाव बोकेर जुनसुकै देशमा पुगेको नेपाली होस् उसले नेपाली बाटै सहयोग र प्रोत्साहन पाउनुपर्ने हो । तर यस्तो छैन । फेरी नेपालीले नेपाली ठगिरहेको छ । यो नेपालीहरुको भोगिरहेको जल्दोबल्दो र सारै नै ठूलो समस्या हो ।

मेरो पालोसम्म जसोतसो सरकारी स्कुलमा नेपाली माध्यममा पढाइ हुन्थ्यो । अहिले त सरकारी स्कूलमा पनि अंग्रेजी माध्यमबाट पढाइ हुनथाल्यो । यसरी गरिएको अंग्रेजीकरणले देशको बिकास भएन र युवाहरुलाई देशले आफ्नै भूमिमा रोक्न सकेन । जसोतसो अंग्रेजी पढेर पास गरेको ठूलो युवा पुस्ता अहिले खाडी र युरोपमा आइपुगेको छ । अंग्रेजीमा दख्खल हुने त अष्ट्रेलिया, अमेरिका, क्यानडा पुगेको छ र यो भाषामा दक्षता हासिल गर्नेले त नेपालमै पनि सुखको जागिर खाइरहेको छ ।

भाषाको अभाव बोकेर जुनसुकै देशमा पुगेको नेपाली होस् उसले नेपाली बाटै सहयोग र प्रोत्साहन पाउनुपर्ने हो । तर यस्तो छैन । फेरी नेपालीले नेपाली ठगिरहेको छ । यो नेपालीहरुको भोगिरहेको जल्दोबल्दो र सारै नै ठूलो समस्या हो ।

बिदेशमा स्थापित भैसकेका पुराना नेपालीले एकल महिला र त्यसमा पनि अझ शिक्षाको पहुँचबाट बाहिर पुगेका दिदीबहिनीलाई मद्दत दिनुपर्ने हो । तर मैले उल्टो देखेँ । कुनैबेला नेपालमा एकल र निरिह महिलालाई बोक्सी भनेर समाजले नानाभाँती आरोप लगाउँथ्यो । बिदेशमा अहिले यस्ता एकल महिलालाई शारिरीक या मानसिक शोषण गर्ने टार्गेट बर्ग बनाएको देखिन्छ । यो समस्या अहिले खाडिका देशहरु हुँदै युरोप र अन्त पनि बिस्तार हुँदै गइरहेको छ ।

म सन् २०१५ मा पोर्चुगल पुगेकी थिएँ । मैले त्यहाँ आफूलाई धादिङबाट आएको र केहि पनि नपढेको अनि नजानेको महिलाको रुपमा प्रस्तुत गरेँ । यसो गर्दा मैले दाजुभाइहरुको व्यवहार नियाल्ने मौका पाएँ । उहाँहरुले मलाई गर्नुभएको व्यवहार सुखद थिएन । आफ्ना मानिससँग डराउनुपर्ने देखियो । जब मैले राम्रोसँग लेख्न पढ्न जानेको छु भन्ने भेउ पाउनुभयो तब उहाँहरु हच्चकिन थाल्नुभयो ।

अझ मेरो तितो अनुभव के छ भने म कयौँ पुरुष भन्दा भाषामा दक्ष छु । तर मलाई म भन्दा कमजोर पुरुषले हेप्न खोज्छ । महिलाले आफ्नो क्षमता र दक्षता पुराएर राम्रो सँग तार्किक कुरा गर्यो भनेपनि हाम्रो समाजको पुरुष यस्तो छ कि महिलाले बोलेकै कुरा पत्याउँदैन । पाइला पाइलामा आफूलाई अब्बल साबित गर्दैमा थाकिने पो हो कि जस्तो लाग्छ मलाइ कहिलेकाहीँ । चाहे स्वदेश होस या बिदेश ।

(परदेशमा भाषाको समस्या झेलिरहेका नेपाली दिदी बहिनीले भोगिरहेको अनुभूतीमा आधारित नेपाल प्लसको फेसबुक लाइभमा पूर्व प्रसारित सामाग्रीमा आधारित बुर्लाकोटीको यो  भनाइलाई नेपालप्लसका अतिथि सम्पादक अनुराधा पौडेलद्वारा थप सम्पादित)

तपाइँको प्रतिक्रिया

फेसबुक